دارایی های مصدق؛ نوشتاری از جمال درویش

آراس: گرچه گفته اند مصدق از خود آغاز کرد و به خود ختم شد و هیچگاه به اسلاف خویش نبالید و به اعقاب خود نیز چشم امیدی نداشت .اما او نیز همچون همه کس دارایی های داشته که خالق متعال پیش از خلقت وی و پس از آن برای هموار شدن راه رشد و تعالی مادی و معنوی اش به وی ارزانی داشته .

 به بهانه پنجاهمین سال درگذشت آن چهره ماندگار تاریخ ایران نگاهی بیفکنیم به دارایی های زنده یاد دکتر محمد مصدق   الف : پدر   میرزا هدایت الله آشتیانی وزیر دفتر ناصرالدین شاه قاجار فرزند میرزا حسین و از اعضاء خاندان  مستوفیان آشتیان بود . خاندان پدری او در دوران قاجاریه غالبا مناصب مالیه را به عهده داشتند .هدایت الله برادر زاده و داماد میرزا حسن ، مستوفی الممالک دوره محمد شاه قاجار بود .   

در دوران صدارت امیر کبیر مامور تعدیل مالیات صائین قلعه(یکی از شهرهای استان زنجان ) شد و این ماموریت را به خوبی انجام داد از سال 1275 تا 1289ه ق ریاست دارایی ارتش را بر عهده داشت و در سال 1290 ه. ق در دوره ناصرالدین شاه   به وزارت دفتر (ریاست دارایی)منصوب شد .

هدایت الله صاحب سه پسر به نامهای محمد ، علی و میرزا محمدحسین بود  پس از درگذشت هدایت الله(1310 ه . ق) میرزا محمد حسین لقب و منصب پدر را در دربار بر عهده گرفت محمد و علی نیز از سوی ناصرالدین شاه به ترتیب ملقب به مصدق السلطنه و موثق السلطنه شدند . میرزا هدایت الله وزیر دفتر از رجال علمی و فکری کمتر شناخته شده دوره قاجار است او در تفسیر آیات و تحقیق بطون روایات از دانشوران عصر شمرده می شد و رسائلی در مباحث دینی و کلامی نگاشته است از جمله رساله "کشف و اشراق" که مباحث آن مربوط به حکمت و علم کلام بخصوص شناخت باریتعالی است ." تحفه الخواص" از آثار دیگر اوست که در فضائل امیرالمومنین علی (ع) و اسامی آن حضرت با استفاده از آیات قرآن نگاشته شده است . 

او آثاری چون" نورالانوار فی شرح دعاء الاسحار" و "سر مکتوم" و اشعاری عرفانی نیزاز خود  بیادگار نهاده است  ب: مادر   مادر دکتر مصدق ملک تاج خانم ملقب به نجم السلطنه نوه عباس میرزا  شاهزاده خوشنام قاجار است وی را باید یکی از معدود بانوان عصر قاجار دانست که به تعبیر نویسنده زندگینامه اش  "زیر مقنعه کلاهداری "میکرد . خانم نجم السلطنه زنی فعال ، خوش فکر ، قوی ، خیر  و همگام با جریان روز بود .بیمارستان نجمیه تهران یکی از موقوفات آن مرحومه است .مصدق از سوی پدر و مادر با بسیار کسان صاحب نام آن روزگار نسبت داشت که از آن میان میتوان  احمد قوام السلطنه و برادر او حسن وثوق الدوله ،مستوفی الممالک (میرزا حسن) ، عبدالحسین میرزا فرمانفرما ، خاندان امینی (علی امینی)، خاندان متین دفتری (احمد متین دفتری) را نام برد بطور کلی در شرح زندگانی دکتر مصدق میبینیم که هر جا کار آن مرحوم  به مشکلی بر میخورد یکباره وکیلی ،وزیری، سفیری ، رییسی  ، شاهزاده ای و یا صاحب منصبی از آشنایان وی حاضر و واسطه حل مشکل می‌شد.

 انتصاب محمد مصدق 16 ساله به سمت مستوفی خراسان نمیتواند تصادفی و یا صرفا به خاطر توانایی های فردی وی باشد ! اما مصدق هرگز به داشتن چنین آشنایانی افتخار نمی کرد بلکه هرگاه نامی از گذشتگان خصوصا خاندان مادری او به میان می آمد با بی تفاوتی و حتی نکوهش از آنان می گذشت روزی فرزندش دکتر غلامحسین در حضور پدر از کسی نقل قول میکند که اگر نعمت فراموشی نبود هنوز هم نشسته بودیم و در سوگ  ناصرالدین شاه ، مظفرالدین شاه و احمد شاه نوحه میخواندیم مصدق برآشفت و گفت "هیچکدام از این نالایقان که میگویی ارزش آن را نداشتند که کسی برایشان اشک بریزد فلانی بیخود گفت و تو نیز بیخود حرفش را تکرار میکنی  تنها نامی که اشک از چشمان مصدق جاری می ساخت نام عباس میرزا بود مصدق خود حکایت میکند که  یک وقت فرمانفرما(دایی مصدق) به فرمان شاه رئیس الوزرا شد ولی بعد با جریانی خود خواسته استعفا داد روزی به خانه ما آمد و گفت "از من بعضی انتظارات داشتند و من دیدم که شایسته نوه عباس میرزا نایب السلطنه نیست که به مملکت خیانت کند این بود که (به بهانه ای )استعفا دادم .با آوردن نام عباس میرزا مصدق گریه کرد . 

 بی شک اشک مصدق نه به مظلومیت جد مادری خود بلکه برای مظلومیت ایران در جنگ با ارتش متجاوز روس بود ! در حقیقت اصلی ترین دارایی مصدق که موجب ماندگاری این چهره ملی و محبوبیت وی نزد ایرانیان و آزادیخواهان جهان شد "مرام"او بود در این بخش به جلوه هایی از اصول اعتقادی و قواعدی اساسی که شخصیت مصدق بر آنها بنا شده بود اشاره می شود  1-  وطن دوستی و درد آشنایی : مصدق به همان اندازه که تعصب ایران را داشت از تعصبات نژادی ، قومی ، ایلی و طایفگی بدور بود ! ناسیونالیسم او از نوع شعاری و تعصبات نظری نبود بلکه او وطن دوستی اش را در عرصه عمل و خدمت صادقانه به ایرانیان و دفاع از استقلال و سربلندی  و حفظ منافع آنان نشان میداد . 

مصدق به درستی پی برده بود که استبداد و استعمار در تعامل با هم کارهای خود را به پیش میبرند ، استبداد برای بقاء خود از کیسه ملت و مملکت اقدام به  بذل و بخشش امتیازات به بیگانگان میکند تا با حمایت آنان به حیات ننگین خود ادامه دهد و استعمار نیز بدون یک رژیم استبدادی نمی تواند پنجه های نفوذ خود را در درون جامعه فرو کند لذا مصدق مبارزه با هردو (استبداد و استعمار ) را وجهه همت خود قرار داد .

 2-مصدق به استقلال و تمامیت ارضی کشور عشق می‌ورزید  ولی برای او استقلال مرادف و ملازم با پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور بود و بدون ترقی و توسعه ، کسب استقلال را ناممکن میدانست  3- برای مصدق منافع و مصالح  همان "موجود فراگیر ملی " یعنی ایران و ایرانی اولویت اول را داشت  وبر منافع جناحی ، حزبی ، طبقاتی ، قومی و غیره رجحان داشت 4-مصدق دلی چون دریا داشت و همچون کوه استوار بود ، از  توپ و تشر های امپراتوری بریتانیا بیمی به دل راه نمی داد مرحوم بازرگان با عجله از آبادان به تهران رفت تا به نخست وزیر بگوید ناو جنگی انگلیس آبادان را نشانه گرفته است  تکلیف چیست ؟ مصدق با خونسردی گفت میگویند اما هیچ کاری نمیکنند نترسید ! 

 مصدق از راهپیمائی های اعتراض آمیز  مخالفین خود (از قبیل توده نفتی ها) و نشریات منتقد دولت نیز ترسی به دل راه نمیداد و آنان را آزاد می گداشت میگفت اینان نیز جزو ملتی هستند که من نخست وزیرشان هستم حق ندارم آزادی آنها را محدود کنم 5- مصدق از طبقه اشراف بود ولی صفتی مردمگرا داشت خود را در نخبگان سیاسی و اجتماعی محصور نمیکرد  و چیزی را از ملت پنهان نمی نمود 6- مصدق به تجربه و تعقل پایبند بود و ترسی از تجدید نظر در آراء خود نداشت او ابتدا به" دموکراسی لیبرال" معتقد بود ولی پس از انتخابات دوره هفدهم مجلس به اشتباه خود پی برد و به" دمکراسی رهبری شده "رو آورد . 

7- مصدق اهل نو آوری و ابتکار بود در مدت کوتاه زمامداری (تقریبا 28 ماه) اقدامات زیادی انجام داد که از جمله میتوان سیاست موازنه منفی ، قانون بیمه های اجتماعی کارگران، قانون 20 درصد بهره مالکانه را نام برد ... یادش گرامی باد      جمال درویش