پرواز مریم ها: مقصر کیست؟ نوشتاری از دکتر مجتبی جعفرپور

آراس: دختران معصوم و نخبه  که از بندر عباس عازم شیراز بودند، در یک تصادف شگفت آور و دردناک، جان به جان آفرین تسلیم کردند. غمی بزرگ بر خانواده¬های عزادار، دوستان و همکلاسان این عزیزان، که در شهر شیراز در انتظار آنها بودند، و بر تمام میهنمان سایه افکند. برای خالی نبودن عریضه و شاید هم رفع مسئولیت،  بعضی  از دست اندرکاران،  خط و نشان  کشیدند و خبر از محاکمه و بر خور د با متخلفین دادند. بعضی نیز با ساده انگاری راننده خودرو و یا برنامه ریز این اردو را مقصر دانستند.  بعضی دیگر مشکل اصلی را آئین نامه¬ها دانستند  و باور کردند که با ابلاغ آئین نامه-های جدید، از این پس  با اینگونه رویدادها روبرو نخواهیم شد. اما به نظر می¬رسد، طبق تجربة معمول، چند روزی آه و ناله در کرنا می¬کنیم، تصادف را به ظاهر علت یابی می¬کنیم، هر یک دیگری را مقصر می¬شماریم و با ساده لوحی و یا حسابگری تقصیر را بر بی پناهترین فرد درگیر در ماجرا نشانه می رویم؛  اما  سرانجام، کماکان همان آش را در همان کاسه نوش جان خواهیم کرد. 

 آیا  علت این فاجعه را فقط باید در  خطای راننده،  کم توجهی برنامه ریز و یا نقص آئین¬نامه جستحو کنیم؟ بدون شک عوامل متعددی در این ماجرا به صورت مستقیم و غیر مستقیم دخالت دارند.  حتی سه عامل ذکر شدة بالا در  یک تحلیل دقیقتر،  نیز خود به عوامل دیگری وابسته هستند.

وقتی از خطای راننده صحبت می¬کنیم، عواملی مطرح می¬شوند که حتی اگر خودِ راننده کاملاً ماهر، قانون شناس و منضبط باشد، الزاماً در اختیار او نیستند. وضعیت خود رو که صاحب آن و یا شرکت  اتوبوسرانی بر آن نظارت دارد ، وضعیت فنی جاده مانند چند بانده بودن یا نبودن، کیفیت اسفالت، علامت¬گذاری جاده،  استراحتکاه در طول مسیر، حضور و نظارت پلیس، رفتار دیکر رانندگان مانند انحراف به چپ، سبقت بیجا، استفاده نابجا از نور بالا در شب، رفتار سرنشینان خود رو و دخالت احتمالی آنان در کار راننده، از این نمونه هستند.

برنامه ریز اردو نیز خود زیر نظر مدیران بالاتر انجام وظیفه می کند و بدون شک همه امکانات و تصمیمات در اختیار او نبوده است. تصمیم گیر نهائی چه کسی بوده و چه اندازه بر جزئیات سفر نظارت کرده است؟ چه میزان بودجه در اختیار بوده است؟ آیا بودجة کافی برای به کار کرفتن اتومبیل  و رانندة ماهر از شرکت معتبر فراهم بوده است. نوع خود رو، ساعت حرکت و زمان استراحت بین راه را چه کسی تصمیم کرفته است؟ آیا مکان مناسبی برای استراحت راننده و دختران  در بین راه وجود داشته است؟ دستورات برنامه ریز  اردو را عوامل حاضر در خودرو  اعمال می کنند، آیا آنان به وظایف خود آشنا بوده¬اند؟  

تصور اینکه آئین¬نامه جدید اردوهای آموزشی مشکل گشا باشد نیز نوعی خوش باوری است. حتی اگر آئین نامة جدیدِ آموزش و پرورش، ریزترین جزئیات اردو  را تبیین کند؛  فقط می تواند ناظر بر مواردی باشد که در اختیار آن سازمان است و  فقط بخشی از عوامل دخیل در اینگونه تصادفها را شامل می شود. بعلاوه، چنین آئین نامه¬ای نیز به دلایل مشکلات مالی، نبود پرسنل و عدم وجود زیر ساختهای لازم، طبق معمول، پیاده نخواهد شد. 

 بنابر این حتی با  بررسی این  چند عامل و نادید گرفتن بسیاری دیگر،  به این نتیجه می رسیم که پرسشهای زیادی در مورد برگزاری اردوهای دانش¬آموزی و تضمین امنیت جانی آنها وجود دارد؛ اما  سر و سامان دادن سریع و مطلوب آنها شاید فقط یک آرزو باشد.

اما این فاجعه را باید از زاویه¬ای دیگر بررسی کنیم. اینگونه تصادفهای تلخ به کرات و برای همه طبقات اجتماعی اتفاق افتاده است و دانش آموزان نیز از این قاعده مستثنا نبوده اند. اما نوجوانی، معصومیت و نخبه بودن این عزیزان  و مرک آنها در یک  مسافرت فرهنگی علمی، بر تلخی ماجرا افزوده است.  در حقیقت ما با یک فاجعه ملی، یعنی تصادفات جاده ای که در حدود 15  برابر میانگین جهانی برآورد شده است، روبرو هستیم. میزان خسارتهای مادی و معنوی  ناشی از این تصادفها سرسام آور است که خسارتهای وارد بر دانش آموزان عزیز و سرمایه های نخبه ما،  زیر مجموعه¬ای از آنهاست. عاقلانه نیست هرگاه تصادفی مرگبار، برای گروهی از هموطنان روی می دهد، در یک فضای احساسی  برای مقصر ظاهری خط و نشان بکشیم و هر یک ازما دیگران را مقصر قلمداد کنیم و برای گروه آسیب دیده، نمایش دلسوزی داشته باشیم، اما عملاً از مسئولیتهای خود شانه خالی کنیم و کماکان در بر همان پاشنه بچرخد و تصافهای مرگبار دیگری در انتظارمان باشد.  اکر علاقمند به حفظ سلامت دانش آموزان، دانشجویان، سربازان و دیگر هموطنان عزیرمان در جاده¬ها و خیابان¬ها هستیم، باید این بحران ملی را با عزم ملی و با  همبستگی و همراهی ملی حل کنیم.   تک تک ما در هر موقعیت و پست و مقامی که هستیم، باید  در رفع این بحران ملی بکوشیم و مسئولیت خودمان را در این مورد نادیده نگیریم.   

مسئولیت فقط به عهده راننده، کارخانه سازنده اتومبیل، وزارت راه، پلیس راهنمائی، مکانیک اتومبیل، برقکار اتومبیل، موتور سوار، و ... نیست؛ بلکه حتی آنان که راننده نیستند و رانندگی نمی کنند نیز در قبال رفتار خود برای جلوگیری از تصادفات جاده¬ای و خیابانی مسؤلند. عدم رعایت قوانین عبور و مرور به وسیلة افراد پیاده در خیابان و در جاده نیز  خطر ساز و تصادف¬آفرین است. حتی اخیراً شنیده¬ایم که عبور غیر قانونی عابر  پیاده از بزرگراه، موجب تصادف زنجیری و مرگ بعضی از هموطنان  شده است.

خلاصة کلام،  تصادفهای  مرگبارجاده ای و خیابانی در انتظار همه گروههای اجتماعی است و تک تک افراد جامعه  در هر مقام و موقعیتی که باشند، در زمینه جلوگیری از  آن مسؤلیت دارند. یک عزم ملی و تلاش  همگانی می¬طلبد تا این فاجعة ملی  حد اقل به سطح میانگین جهانی فرو کاسته شود. پیشنهاد من این است که  در دانشگاهها  و مراکز علمی  کنگره¬های استانی و ملی برای بررسی کاهش تصادفات جاده ای برگزار شود. همچنین  "مرکز ملی کاهش تصادفات جاده ای" با عضویت متخصصین فن، انجمن های علمی مرتبط  و حمایت مالی دولت ( شاید هم مردمی)، برای هماهنگی و   برنامه ریزی در این زمینه تشکیل گردد. چنین انجمنی می تواند برای پیشبرد کار، شاخه های استانی نیز داشته باشد.